Anoreksja u gadów
Dr n. wet.Jarosław Zajączkowski - zajaczkowski.jarek@gmail.com
Anna Chodorowska
Katarzyna Suchocka
Wiesława Strączkowska
Wszelkie prawa zastrzeżone! ©
Do najczęstszych pytań kierowanych do lekarzy weterynarii, zajmujących się chorobami gadów należą pytania o apetyt:
"Mój legwan od dłuższego czasu nie chce jeść. Dowiedziałem się, że Legwany trzeba odrobaczać - czy to prawda? Ponadto kupiłem mu witaminy niemieckiej firmy o nazwie Schildkroten Tonikum. Co pan o tym myśli, czekam na odpowiedź i serdecznie pozdrawiam. Krzysiek."
Pytania wydają się proste i konkretne, ale udzielenie odpowiedzi bywa czasem trudne, a droga do prawdy diagnostycznej skomplikowana i wyboista. Objawy większości chorób opisywanych u gadów bardzo często charakteryzują się małą specyficznością. Jednym z najczęściej spotykanych niespecyficznych objawów chorobowych jest anoreksja czyli wyraźna utrata apetytu gada. Postawienie pewnej, prawidłowej diagnozy jedynie na podstawie badania klinicznego i oceny widocznych symptomów chorobowych może być przyczyną brzemiennej w skutki pomyłki i nieodpowiedniego sposobu leczenia chorego zwierzęcia. Anoreksja towarzyszy kilkunastu (jak nie więcej!) chorobom, których identyfikacja wymaga przeprowadzenia wnikliwego wywiadu z właścicielem pacjenta, oceny środowiska bytowania zwierząt, drobiazgowego badania klinicznego oraz odpowiednio dobranych specjalistycznych badań laboratoryjnych.
Zmniejszona ilość spożywanego pokarmu lub zupełna rezygnacja z jedzenia towarzyszy gadom w przebiegu większości chorób o etiologii (przyczynach) zakaźnej (choroby bakteryjne, wirusowe, grzybicze, parazytozy) i niezakaźnej (zaburzenia metabolizmu, choroby niedoborowe, błędy środowiskowe i żywieniowe). Jako podstawowy objaw brak łaknienia występuje w przypadku:
|
1. anoreksji wywołanej niską temperaturą otoczenia |
- 1. Anoreksja spowodowana niską temperaturą otoczenia
Objawy braku zainteresowania karmą dotykają zwierzęta utrzymywane w nieodpowiednich warunkach. Często diagnozowana jest u młodych legwanów zielonych oraz żółwi lądowych utrzymywanych na wolności to znaczy bez odpowiednio wyposażonego terrarium. Zwierzęta albo swobodnie poruszają się po podłodze, szafkach, większych roślinach doniczkowych albo mieszkają w kartonowym pudełku lub klatce ustawionej bezpośrednio na podłodze. Zmienna temperatura otoczenia destabilizuje większość procesów metabolicznych gadów. Zwolnieniu ulegają procesy biosyntezy i wydzielania enzymów trawiennych oraz spada ich aktywność biochemiczna. Obniża się również aktywność ruchowa (perystaltyka) żżołądka i jelit. Stabilną temperaturę mieszczącą się w gatunkowo specyficznych granicach optimum (przy bezwarunkowym uwzględnianiu różnic w wartościach temperatury dziennej i nocnej) leczącą anoreksję spowodowaną niską (niestabilną) temperaturą środowiska chowu uzyskać można jedynie poprzez zastosowanie odpowiednio dobranych, bezpiecznych pod względem izolacji elektrycznej instalacji grzewczych sterowanych niezawodnymi termoregulatorami. Stosowanie zwykłych żarówek jako równoczesnego źródła światła i ciepła naraża zwierzęta na niedogrzanie (zbyt duże spadki temperatur w nocy), którego konsekwencją bywa często spadek zainteresowania pożywieniem. Anoreksja u żółwi wodno-lądowych (np. Pseudemys scripta elegant) pojawia się zwykle przy obniżeniu temperatury wody w basenie poniżej 24°C.
W rozpoznaniu przyczyny spadku apetytu w przypadku błędów w chowie pomocnym jest przede wszystkim wywiad z właścicielem zwierzęcia oraz ocena prawidłowości prowadzonej hodowli. Zaleca się optymalizację termicznych warunków środowiska z czasowym, trwającym 2 do 3 dni podniesieniem temperatury w terrarium o 3-5°C. Stosować można również ciepłe kąpiele w wodzie o temperaturze 30-35°C przez 30-60 minut. Poprawa samopoczucia i powrót apetytu następuje zwykle po kilku dniach od optymalizacji warunków środowiska. W przypadku braku pozytywnych reakcji na terapię środowiskową należy poprać próby (wymazy z kloaki, próby kału) i wykonać dodatkowe badania laboratoryjne:
1. badanie bakteriologiczne i mikologiczne (grzybicze)
2. badanie parazytologiczne
3. badanie rentgenowskie (stwierdzenie ciał obcych)
Dopiero po uzyskaniu wyników badań możliwe będzie jednoznaczne postawienie diagnozy i określenie najlepszej metody leczenia chorego zwierzęcia.
- 2. Anoreksja jako syndrom braku adaptacji do zmienionych warunków środowiska
Ten rodzaj braku apetytu zdarza się u wielu gatunków gadów niezależnie od ich pochodzenia. Szczególnie narażone są zwierzęta pochodzące z odłowu ale zdarza się też u gadów świeżo kupionych w sklepie zoologicznym czy na giełdach, otrzymanych w prezencie itp. Spadek zainteresowania karmą w okresie adaptacyjnym, trwającym u większości gatunków gadów około 6 tygodni, bywa często spotykaną reakcją zwierzęcia na nagłą zmianę karmy, stres transportowy, długotrwałe głodzenie i związany z nim niedobór witamin i mikroelementów (Ca, P) a także częste w przypadku zwierząt odłowionych z natury znaczne zarobaczenie przewodu pokarmowego.
W określeniu przyczyny braku apetytu pomocnym w tym przypadku jest szczegółowy wywiad z właścicielem, w którym zwraca się uwagę na określenie czasu sprowadzenia zwierzęcia do hodowli (odłów, zakup w sklepie itp.) oraz dodatkowe badania laboratoryjne z uwzględnieniem oceny parazytologicznej pobranych prób kału pacjenta. Terapia polega na optymalizacji warunków utrzymania w tym warunków żywieniowych. Należy podawać maksymalnie urozmaiconą , łatwo przyswajalną karmę z uwzględnieniem upodobań związanych z gatunkiem pacjenta. Niektóre żółwie lądowe wyraźnie preferują pokarm koloru czerwonego (pomidory, truskawki, maliny). Zwierzętom owadożernym podaje się zazwyczaj młode, miękkie, łatwo strawne świerszcze. W przebiegu anoreksji spowodowanej brakiem adaptacji należy unikać żywienia przymusowego.
- 3. Anoreksja wywołana długotrwałym niepokojeniem zwierząt (stres).
Większość gatunków gadów reaguje silną reakcją lękową w bezpośrednim kontakcie z człowiekiem. człowiekiem jaszczurek wyraża się ona bezruchem lub (w zależności od oceny zagrożenia) gwałtowną ucieczką czasem połączoną z próbą ataku. Węże z reguły wybierają atak jeśli zamknie się im drogę ucieczki. Niepokojone żółwie lądowe reagują chowaniem głowy i kończyn w otwory pancerza oraz długotrwałym pozostawaniem w zupełnym bezruchu po wzięciu zwierzęcia do rąk. Żółwie wodno-lądowe (np. czerwonolicy, żółwiaki) decydują się na atak. Ugryzienia bywają bolesne. Zbyt częste manipulacje przy zwierzęciu mogą spowodować stan permanentnego stresu co ujawnia się między innymi pod postacią klinicznej anoreksji. W przypadku jej wystąpienia należy pozostawić zwierzę w zupełnym spokoju. Trzeba bezwzględnie zrezygnować z wyjmowania gada z terrarium. Nie powinno się również podejmować prób przymusowego karmienia. Dobre efekty uspokajające przynosi czasowe całkowite zasłonięcie przedniej ściany terrarium - zaklejenie płachtą papieru. Obowiązuje również optymalizacja parametrów środowiska terrarium; temperatury, wilgotności, czasu świetlnego, UV itp. W urządzaniu terrarium należy pamiętać o zapewnieniu zwierzętom odpowiedniej liczby kryjówek np. wkładając do wnętrza duże kawałki kory, odpowiednio przyciętą, odwróconą do góry dnem glinianą doniczkę itp.
Postępowanie wyjaśniające przyczyny polega na szczegółowym wywiadzie, ocenie warunków utrzymania pod względem możliwości wystąpienia sytuacji stresogennych, ocenie parametrów środowiska oraz prawidłowości żywienia.. Leczenie to przede wszystkim optymalizacja środowiska hodowlanego oraz czasowa izolacja pacjenta. W przypadku pozytywnej reakcji należy wykonać badania dodatkowe: bakteriologiczne i mikologiczne wymazów z kloaki, badania parazytologiczne oraz badanie rentgenowskie.
- 4. Anoreksja po okresie hibernacji (PHA) żółwi (Nie dotyczy legwanów).
Do pojawienia się poważnych problemów zdrowotnych połączonych z pojawieniem się anoreksji a związanych z okresem zimowania przyczynia się rezygnacja z okresu przebywania żółwi lądowych na wolnym powietrzu w okresie letnim (tzw. chów wybiegowy) oraz nieodpowiednie przygotowanie zwierząt do snu zimowego.
Wewnętrzny zegar biologiczny żółwi w warunkach środowiska naturalnego reaguje na spadki temperatury oraz zmiany długości dnia wyraźnym obniżeniem aktywności ruchowej oraz spadkiem zainteresowania karmą aż do całkowitej anoreksji. Przewód pokarmowy podczas snu zimowego powinien być pusty. W tym czasie zwierzęta wykorzystują jako źródło energii swoje zapasy w postaci tkanki tłuszczowej (0,2 do 0,4 gramów dziennie). Oddychanie, choć o wyraźnie zmniejszonej częstotliwości powoduje ciągły spadek ilości płynów w organizmie. organizmie tego powodu najlepszym podłożem zimowania jest wilgotny torf (ale nie ziemia torfowa) lub mech. Przemiany metaboliczne organizmu ulegają znacznemu spowolnieniu ale nie zatrzymaniu! Zmiany wartości hematokrytu podczas snu zimowego początkowych 25 - 30 l/l do 33 - 40 l/l pod koniec okresu hibernacji świadczą o dużym stopniu odwodnienia organizmu (zagęszczenie krwi). Podwyższeniu ulega jednocześnie koncentracja ubocznych produktów przemiany materii w surowicy krwi. Zawartość mocznika w surowicy krwi w miesiącach aktywności lato) utrzymuje się na poziomie ok. 4 mmol/l. W pierwszych miesiącach zimy wzrasta do 40 mmoli/l aby pod koniec hibernacji osiągnąć poziom do 100 mmoli/l. Taka koncentracja toksycznego mocznika (produktu metabolicznej przemiany białek) jest wystarczającym wytłumaczeniem braku apetytu u obudzonych wiosną żółwi. Wzmożona przemiana tłuszczów w trakcie hibernacji połączona z brakiem pokarmu może doprowadzić w rezultacie do ujawnienia się dodatkowych objawów klinicznych związanych z wystąpieniem niedoboru witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Szczególnie dotyczy to witaminy A, której wiosenny niedobór ujawnia się najczęściej w postaci wystąpienia symetrycznych obrzęków okolicy oczu.
Postępowanie diagnostyczne i lecznicze polega podobnie jak w pozostałych przypadkach na uzyskaniu możliwie dokładnych informacji od właściciela zwierzęcia. PHA występuje z reguły wiosną , w marcu i kwietniu, tuż po zakończeniu hibernacji. Nawiasem mówiąc jesienny okres spadku apetytu (październik, listopad) jest przygotowaniem do snu i nie wymaga interwencji lekarza. Jeśli właściciel nie zamierza hibernować żółwi powinien tym czasie podnieść nieznacznie temperaturę w terrarium, wydłużyć czas świetlny do 13 godzin oraz zapewnić zwierzętom dostatek świeżej karmy. Z hibernacji należy zrezygnować zawsze, kiedy zwierzęta wykazują złą kondycję, są chore, zarobaczone itp. Hibernacja w warunkach naturalnych jest skuteczną metodą eliminacji zwierząt chorych, stanowiących ewentualne niebezpieczeństwo dla całej populacji zwierząt. Aby bezpiecznie, skutecznie i szybko wyprowadzić żółwie ze snu zimowego należy wiosną zwrócić szczególną uwagę na parametry środowiska chowu (temperatura, wilgotność, światło). Początkowo należy podnieść temperaturę w zbiorniku a następnie stopniowo ją obniżać do poziomu optymalnego dla gatunku. Zwierzęta podczas wybudzania powinny znajdować się pod stałą obserwacją (najlepiej lekarza wet.- specjalisty chorób gadów). Ocenie podlega ich aktywność ruchowa, żerność, reakcje na bodźce środowiskowe. Przy pojawieniu się obrzęków powiek należy oczyścić okolicę oczu z włóknika i w razie konieczności rozpocząć leczenie zapalenia spojówek. Powinno się podać preparaty witaminowe najlepiej zastrzyku (witamina A,D3,E oraz B). Aby pobudzić perystaltykę przewodu pokarmowego powinno się zwierzęta 3-4 razy wykąpać w ciepłej wodzie (32-35°C). Żółwie podczas kąpieli piją dużo wody, co jest zjawiskiem wysoce pożądanym - wpływa na szybkość uzupełniania utraconych w zimie płynów ustrojowych i rozcieńcza nagromadzone podczas snu uboczne produkty przemiany materii, przyspieszając ich wydalenie z organizmu.
- 5. Anoreksja w przebiegu chorób zakaźnych
Brak apetytu u gadów to częsty (czasem jedyny) symptom toczących się w organizmie zwierzęcia procesów chorobowych o różnej etiologii. Występuje w przypadkach chorób wywoływanych tak przez wirusy, bakterie, grzyby jak też pasożyty (przewodu, pokarmowego, układu oddechowego).
Wśród wirusów atakujących układ pokarmowy szczególną rolę wydają się mieć Herpes - oraz Iridowirusy atakujące narządy miąższowe współpracujące z przewodem pokarmowym , a w szczególności wątrobę. Jedynym symptomem toczącej się choroby jest rozwijająca się anoreksja aż do zupełnej rezygnacji z pokarmu. Inne objawy cechuje całkowita niespecyficzność, uniemożliwiająca w praktyce przyżyciowe postawienie prawidłowej diagnozy. Choroba trwa około tygodnia i kończy się śmiercią. Podobnie przebiega iridowiroza, z tym że jej rozwój jest szybszy (2-3 dni). Śmierć następuje po 1-2 dniach od pojawienia się spadku apetytu. Jak wspomniano wcześniej pewne rozpoznanie choroby uzyskuje się w badaniach sekcyjnych, a ściśle w badaniach laboratoryjnych pobranych prób narządów wewnętrznych. Makroskopowo stwierdza się jedynie lekki obrzęk wątroby i śledziony jednak pod mikroskopem zauważa się martwicę miąższu wątroby (ogniska) , śledziony oraz ścian jelit.
Choroba jest nieuleczalna.
Śmiertelną , wirusową chorobą układu pokarmowego węży i jaszczurek jest adenowiroza. Charakteryzuje się pojawieniem trwającej miesiącami, nie poddającej się leczeniu biegunki. Chore zwierzęta szybko chudną i tracą kondycję. Na zachorowanie szczególnie narażone są kameleony. Pomimo usilnych prób ratowania zwierzęta stopniowo tracą aktywność (np. zaprzestają polowań z użyciem języka), chudną i umierają.
Podejmowane próby leczenia są nieskuteczne. Podaje się antybiotyki w celu zapobieżenia dodatkowym infekcjom bakteryjnym oraz elektrolity i aminokwasy dla wyrównania znacznego odwodnienia organizmu chorego zwierzęcia.
Brak zainteresowania karmą występuje nie tylko przy chorobach układu pokarmowego. Pojawia się także wtedy, kiedy drobnoustroje zaatakują inne układy, np. układ oddechowy. Typowym przykładem jest tu paramyksowiroza, choroba wirusowa wywoływana przez wirusy z rodziny Paramyxoviridae. Spośród objawów najistotniejszym jest długotrwały (do kilku miesięcy) surowiczy (płynny) wyciek z otworów nosowych obserwowany o ok. 15 % zakażonych zwierząt. Wirus początkowo atakuje błonę śluzową nosa, jednak z czasem przenosi się na niższe narządy (tchawicę, oskrzela), aby w końcu zaatakować płuca wywołując ich ciężki stan zapalny (do wykazania w badaniach RTG). W pojedynczych przypadkach mogą pojawić się objawy uszkodzenia CUN- drgawki, porażenia. Poza silnym wysiękiem z nozdrzy zauważa się utratę apetytu, spadek kondycji i znaczną utratę masy ciała.
Bardzo istotnym problemem związanym z zakażeniami paramyxowirusowymi (Sendai) jest jego zdolność wywoływania choroby u wielu gatunków zwierząt (chomiki, szczury, świnki morskie) stanowiących "żywy pokarm" dla gadów. Wirus atakuje również ludzi. Zwierzęta zarażają się drogą pokarmową (zjadając chore zwierzęta) lub kropelkową (aerogenną).
Leczenie nieznane. Poprawę samopoczucia chorych zwierząt można uzyskać poprzez poprawienie (zoptymalizowanie) warunków środowiska - podniesienie temperatury oraz obniżenie wilgotności. Można również stymulować układ odpornościowy stosując odpowiednie preparaty pobudzające jego funkcjonowanie.
Całe szczęście (w nieszczęściu), że brak apetytu nie zawsze jest związany z nieuleczalnymi chorobami wirusowymi. Działania lekarzy zawsze okazywałyby się nieskuteczne a wniosek - zły lekarz, "partacz", nie zna się, "zamordował mi zwierzę" itp.
W przypadku chorób o etiologii (przyczynach) bakteryjnej, grzybiczej lub pasożytniczej, przy możliwie szybkim prawidłowo postawionym rozpoznaniu możliwości terapeutyczne i szanse przeżycia chorego gada są znacznie większe.
Najbardziej znaną bakteryjną antropozoonozą (chorobą niebezpieczną dla ludzi kontaktujących się z chorym zwierzęciem) jest salmoneloza. Należy zwrócić uwagę na występujące często bezobjawowe nosicielstwo niebezpiecznych serowariantów Salmonella sp w przewodzie pokarmowym gadów. Zakażone zwierzęta całymi latami mogą zachowywać dobre zdrowie i kondycję będąc nosicielami (potencjalne źródło zakażenia ludzi) nawet do końca życia. W stanach silnego stresu, w przebiegu innych chorób (wirusy, pasożyty) Salmonella sp. może przełamać barierę jelitową i rozwinąć postać posocznicową zakażenia (tzw, autozakażenia) powodującą zapalenie jelit, zapalenie płuc, uszkodzenie ważnych dla życia narządów wewnętrznych (wątroba, nerki). Objawy kliniczne towarzyszące wymienionym komplikacjom są mało specyficzne: biegunka, anoreksja, apatia.
Leczenie jest skuteczne w przypadku wczesnego wykrycia przyczyny. Podaje się leki przeciwbakteryjne. Odpowiednio dobrane przez wykonanie testów antybiotykooporności. Wspomagająco podaje się aminokwasy, elektrolity i preparaty witaminowe.
Lepiej zapobiegać niż leczyć. Działania profilaktyczne, zapobiegające niebezpieczeństwu zakażenia ludzi a także rozwojowi choroby u gadów to przeprowadzenie badań bakteriologicznych wymazów z kloaki gadów w okresie kwarantanny i aklimatyzacji nowo pozyskanych zwierząt (do 6 tygodni po zakupie).
Diagnostyka zakażeń z udziałem Salmonella sp polega na badaniu bakteriologicznym wymazów pobranych z kloaki gadów.
Inne drobnoustroje wywołujące choroby, których podstawowym objawem klinicznym jest anoreksja są:
1. Pseudomonas, Aeromonas, Klebsiella, Clamydia - powodująca posocznicę - objawy: anoreksja, apatia, zaburzenia koordynacji ruchu, nienormalne ułożenie ciała, krwotoki z jamy ustnej, uszkodzenia błony śluzowej pyska, czerwone plamy na skórze (pancerzu)
2. Mycobacterium thamnopheos, M. marinom, M. chelonei - wywołują gruźlicę. Jest to choroba długotrwała i prowadzi do wyniszczenia organizmu (anoreksja, apatia). Objawy mogą się pojawić po trzech miesiącach od zakażenia. U kameleonów stwierdzono pojawienie się w jamach ciała, w narządach wewnętrznych licznych, dużych guzów gruźliczopochodnych.. Rozpoznanie gruźlicy gadów możliwe jest dopiero po śmierci zwierzęcia. Jest to choroba nieuleczalna.
Nie jedzące gady należy karmić na siłę. Decyzja o podjęciu przymusowego karmienia zależy od stanu ogólnego pacjenta i jako że związana jest ze stresem - dopuszczalna jest przy dość silnym pacjencie. Przy zabiegu konieczne jest zachowanie środków ostrożności. Karmienie wykonuje się sondą wprowadzoną do żołądka przy użyciu pokarmu płynnego zmieszanego z płynem wieloelektrolitowym. Chore zwierzęta należyprzetrzymywać w terrarium sterylnym na suchym podłożu (np. gazety). Rokowanie jest zawsze ostrożne. Chore zwierzęta należy jak najszybciej izolować i poddać leczeniu. Pozostałym zwierzętom z kolekcji należy podnieść temperaturę w terrarium, podawać więcej jedzenia oraz preparatów witaminowych.
Piotr Kołodziejczak
