Oświetlenie

Tekst i wykresy: Piotr Kołodziejczak - wszelkie prawa zastrzeżone ©

• Czym jest światło?

Słońcu i energii słonecznej zawdzięczamy wszystkie procesy życiowe zachodzące na Ziemi. W przypadku przerwania stałego procesu absorbcji energii słonecznej, nasza planeta w bardzo krótkim czasie „wypromieniowałaby” swoją własną energię, co doprowadziłoby do zaniku wszystkich form życia.
Światło to nic innego jak promieniowanie elektromagnetyczne, strumień cząstek nazywanych fotonami. Fotony światła może mieć bardzo różną długości fali, które wyrażamy w nanometrach. Z oczywistych powodów, najbardziej znane człowiekowi jest „promieniowanie widzialne” za zakresu 380-780 nm, jednak spektrum jest znacznie dłuższe i może być różnie percepowane dla różnych gatunków zwierząt. Fala każdej długości określona jest widmem elektromagnetycznym i oznaczona przez indywidualny kolor. W skrajnej, „najmocniejszej” części spektrum światła znajdują się promienie gamma, następnie rentgenowskie, dalej światło ultrafioletowe, a następnie światło widzialne, które zajmuje tylko niewielką część widma elektromagnetycznego i jest umieszczone pomiędzy światłem ultrafioletowym i podczerwienią. Podczerwień jest nam znane jako ciepło, a za nią są już tylko fale radiowe, najsłabsze fotony.



Mimo, że fenomen światła jest znacznie bardziej skomplikowany, w hodowli gadów znaczenie mają tylko trzy główne czynniki, promieniowanie ultrafioletowe, światło widzialne i podczerwone.

• Światło widoczne,

czyli takie, które oświetla nam nasz pięknie zaaranżowany zbiornik.
Poza dostarczaniem światła w celach estetycznych ma bardzo istotne znaczenie dla zdrowia. Dzięki temu oświetleniu możemy regulować cykl dobowy, wyraźnie interpretując porę dzienną i nocną. Wbrew obiegowym opiniom to nie bez znaczenia jakiego źródła światła używamy do oświetlenia naszych zbiorników. Choć oświetlenie dzienne jest najbardziej bagatelizowanym elementem wyposażenia terrarium, to w tym krótkim opisie za pomocą nudnej teorii postaram się wykazać powagę tego czynnika.
Tak jak powiedzieliśmy spektrum światła widzialnego wynosi od 380 do 780 nm. Światło takie jest rejestrowane przez oko, a kolor to zależy od siły każdej długości fali. Współczynnik oddawania barw (CRI) wyraża zdolność źródła światła do oświetlenia obiektu w porównaniu z naturalnym światłem, którego wartość CRI wynosi 100. Obecnie, każde sztuczne źródło światła z CRI powyżej 95 uważa się za pełne spektrum światła, gdyż jest w stanie oświetlać obiekt bez mała jak naturalne światło, a tym samym oddać pewną ilość dowolnej długości fali w widmie widzialnym. Kolor światła jest ściśle owiązany z temperaturą, wyrażaną w Kelvinach (K). Przy opisywaniu temperatury barw, należy kierować się następującą logiką: niskiej temperaturze kolorów odpowiada ciepły lub czerwono-żółty kolor, jak np. żarówki (około 2500 Kelwinów). Lampy fluorescencyjne (4500 Kelvin lub powyżej), emitują biało-niebieskawe światło. W temperaturze barwowej, im wyższa temperatury Kelvina, bielsze i bardziej niebieskie światło.



Standardowa średnia temperatura barwowa światła dziennego wynosi około 5600K, choć może wahać się od zaledwie 2000K o zachodzie słońca do ponad 18000K przy pełnym zachmurzeniu lub przy mglistych, wilgotnych warunkach pogodowych. Aby w naszym terrarium uzyskać światło widzialne, odpowiadające naturalnemu, ważne jest, aby wybrać źródła światła o najwyższej
możliwej CRI i temperaturze barwowej.
Rośliny w terrarium wykorzystują do fotosyntezy pewne długości fali w świetle widzialnym.
Jest to proces, w którym rośliny wykorzystują energię ze światła do produkcji cukru, czyli "paliwa" wykorzystywanego przez wszystkie żywe istoty. Konwersja światła w energię użytkową zachodzi w chlorofilu .
Źródło światła o dużej mocy w zakresie 400-450 nm wspomaga wzrost roślin i wpływa pozytywnie na ich kondycję.

• UVA

Badania dowodzą, że promienie UVA stymulują zachowania i procesy rozrodcze, a także sygnały behawioralne gadów. Ponieważ gady mają zdolność widzenia promieni UVA (320-400 nm), światło to ma istotny wpływ na ich postrzeganie. Zdolność widzenia w tym zakresie sprawia, że jaszczurka zupełnie inaczej niż człowiek postrzegają wygląd swojego otoczenia, pożywienia, czy ciała innych osobników. Osobniki różnych gatunków za pomocą eksponowania niektórych fragmentów ciała lub zmianę koloru skóry sygnalizują swoją pozycję, nastrój, czy gotowość godową (np. Anolis sp., Chameleon sp., Iguana iguana). Zachowania te nie mogłyby być właściwie interpretowane bez obecności promieniowania UVA.
Brak tego typu oświetlenia ma ogromny wpływ na samopoczucie gada, wywołując niepokój i stres wynikający z innego niż w naturze, postrzegania otoczenia. To z kolei może przyczynić się do pogorszenia ogólnej kondycji psychofizycznej i mieć wpływ na długość życia.

• UVB

UVB zwykle definiuje się jako zespół długości fal od 290-320 nm, ale to pasmo między 290-305 nm jest najważniejsze w hodowli gadów. Ten przedział jest odpowiedzialny za proces syntezy wit. D3 zachodzący w skórze jaszczurki.
Bardzo istotny jest właściwy dobór oświetlenia emitującego promieniowanie UVB ponieważ o ile długość fali poniżej 310 nm stymuluje fotosyntezę wit. D3, o tyle promieniowanie powyżej 310 nm niszczy witaminę D3, która została już zsyntetyzowana w tkankach skóry lub uzyskana ze składników odżywczych. Temperatura skóry ma również istotny wpływ na tempo syntezy witaminy D3.

• Światło podczerwone

Egzotermiczna natura gadów (są zimnokrwiste) podkreśla znaczenie podczerwieni (promieniowania cieplnego) dla termoregulacji. Światło podczerwone umiejscowione jest w spektrum elektromagnetycznym poza fragmentem światła widzialnego, tak więc nie jest widoczne dla ludzkiego oka. Może być jednak odczuwalne jako ciepło poprzez skórę. Większość promieniowania podczerwonego emituje słońce jednak w warunkach terraryjnych ten rodzaj światła w zupełności zaspokajają zwykłe, tradycyjne żarówki oświetleniowe (+700 nm).

• Witamina D3

W naturze większości gadów syntetyzuje witaminę D3 z promieni UVB światła słonecznego. Witamina D3 jest niezbędna dla skutecznego metabolizmu wapnia w diecie gadów. UVB reaguje z prekursorem witaminy D, 7-dehydrocholesterolu w skórze do produkcji prowitaminy D3. W zależności od ciepła i przy pomocy mechanizmu w skórze, prowitamina D3 przekształca się w się w witaminę D3. Wątroba i nerki przekształcają witaminę D3 w postać czynną, hormonu (1,25, hydroksy-witaminy D), który reguluje metabolizm wapnia.
Gady mięsożerne oraz wszystkożerne zaspokajają znaczną część swojego zapotrzebowania w witaminę D3 z pożywienia. Jednak rośliny nie zawierają D3 (cholekalcyferolu), zamiast tego uzyskują D2 (ergokalcyferol), który jest o wiele mniej wydajny w metabolizmie wapnia niż D3.
A zatem roślinożerne gady są bardziej uzależnione od ilości i jakości sztucznego oświetlenia, niż mięsożerne okazy. Jeśli nie zapewnimy właściwej ilości wit. D3, u zwierzęcia bardzo szybko rozwiną się stany patologiczne nazywane MBD. W tym stanie zmienia się gęstość kośćca oraz zachodzą zmiany metaboliczne, a objawami są obrzęk, senność, ogólne osłabienie. Obok źródła światła UVB, istotne dla gospodarki minerałowej organizmy jest właściwe suplementowanie.
Najbardziej zagrożone na problemy metaboliczne są młode osobniki, choć jeśli błędy oświetleniowe i żywieniowe utrzymują się dostatecznie długo mogą grozić także dorosłym osobnikom.

O wpływie D3 na organizm legwana można przeczytać w rozdziale Żywienie/Suplementacja.

• Oświetlenie terrarium.

Mając dokładne zrozumienie o istocie światła i jego wpływie na funkcje życiowe organizmów żywych, możemy lepiej zrozumieć zapotrzebowanie naszego legwana. Zanim przystąpimy do planowania oświetlenia naszego zbiornika powinniśmy jeszcze tylko rozważyć kilka istotnych informacji na temat oświetlenia naturalnego środowiska legwana zielonego.
Obszary lesiste i krzewiaste dostarczają więcej cienia niż równiny i pustynie. W gęstych lasach promieniowanie UV nie jest jednolite. Poziom zmienia się w zależności od zagęszczenia i wysokości poszycia. Promieniowanie na dnie lasu będzie zupełnie inne niż w szczytowych partiach, zdarza się że do niektórych partii poszycia promienie docierają dopiero kilka godzin po wschodzie słońca, co znacznie zmniejsza czas ekspozycji na promienie UV. Bardzo istotne jest też to, że legwany nie są przystosowane do długotrwałego przebywania w pełnym słońcu i często dobrowolnie opuszczają wysokie partie drzew by schronić się w cieniu ich konarów. Te argumenty świadczą o konieczności takiego planowania zbiornika aby spełniał kilka podstawowych wymogów.

Po pierwsze, w terrarium musi znajdować się wyspa cieplna. Prawie pewne, że legwan będzie spędzał znaczną część dnia w tym właśnie miejscu. Jeśli korzystamy z żarówek typu Repti-Glo, emitujących promienie UVB dobrze aby były rozmieszczone właśnie w pobliżu wyspy ciepła, gdyż zwiększa to szanse na absorpcję właściwych ilości promieni UVB.

Po drugie, stosujemy tylko żarówki przewidziane dla danego środowiska, a tym samym gatunku. Ponieważ legwan jest zwierzęciem tropikalnym, stosujemy TYLKO świetlówki dla takiego środowiska, np. Repti-Glo 5.0. Często popełnianym błędem jest "przedobrzenie", czyli błędny pogląd, że świetlówka do zbiorników pustynnych (np. Repti-Glo 10.0) będzie lepszym rozwiązaniem bo "dostarczy więcej UVB, które przecież jest potrzebne". Nic bardziej mylnego spektrum promieni w żarówkach pustynnych jest optymalna dla zwierząt z takiego środowiska i wcale nie odpowiada jaszczurkom tropikalnym.

Po trzecie, i najważniejsze ze względu na opisaną wcześniej konieczność termoregulacji w terrarium MUSI znaleźć się miejsce, z niższą temperaturą. O ile mało prawdopodobne aby światło wyrządziło szkodę legwanowi, o tyle zbyt wysoka temperatura za pewne przyniesie fatalne konsekwencje.

Więcej o przegrzaniu możemy przeczytać w osobnym artykule:
PRZEGRZANIE U GADÓW

• Ultravitalux - alternatywne źródło promieniowania UV (Tekst: Rysiek Wiśniewski)
  

Bardziej doświadczeni hodowcy stosują w swoich hodowlach żarówka Ultra Vitalux firmy Osram. Jest to żarówka emitującą intensywne światło w tym UV. Wytwarza mieszankę promieniowania zbliżoną do tej, jaką daje wysokogórskie słońce i tak jak ono korzystnie wpływa na organizm. Takie promieniowanie otrzymuje się z banki kwarcowej i skrętki z drutu wolframowego. Bańka promiennika wykonana ze specjalnego szkła przepuszcza na zewnątrz tylko część promieniowania, która występuje również w świetle słonecznym. Naświetla się nią gady (legwany) co drugi dzień z odległości 1 metra przez 10-15 minut (starsze osobniki) wydłużając stopniowo czas naświetlania do 25-30 minut, a osobniki młode codziennie po 10 minut (nie wykonujemy naświetlania przez szybę, która blokuje przepływ promieni UV). Czas ten można wydłużyć o ok. 5 minut, ale nie jest to konieczne w przypadku zapewnienia zwierzętom prawidłowych warunków w tym głównie diety. Również nie jest to konieczne, gdy nasz gad ma możliwość korzystania z dobroczynnego promieniowania słonecznego. Urządzenia tego typu często spotykane są w hodowlach na zachodzie Europy (również w hodowli Kohlera). W Polsce słabo rozpowszechnione lecz stosowane przez hodowców coraz częściej. Cena Ultra Vitalux wynosi ok. 150 zł, a jej żywotność waha się w granicach 1000 godzin. Moc żarówki 300W / 230V - zalecane oprawki metalowe oraz porcelanowe. Jest to duża żarówka, ok. 185 mm dl i 127 mm średnicy. Gwint zwykły (jak przy normalnym oświetleniu - typ gwintu E27) Jest ona podobnie jak Power Sun wyposażona w zabezpieczenie termiczne, które chroni drut żarowy przed przepaleniem się. Żarówka samoczynnie wyłącza się i po kilku minutach znowu zaczyna świecić. Ta cecha to raczej ciekawostka, bo dobowe czasy naświetlania i tak są krótsze niż w przypadku zadziałania zabezpieczenia.

UWAGA: Dbajmy o SWOJE OCZY, bo intensywność promieniowania Ultra Vitalux im szkodzi. Legwany są bezpieczne. Różne źródła podają sprzeczne informacje, ale z mojego 4 letniego doświadczenia w stosowaniu tej żarówki wiem, że im ona nie szkodzi.

• Oświetlenie nocne.

Legwany zielone to jaszczurki prowadzące dzienny tryb życia. Nie ma żadnych przesłanek wskazujących na konieczność stosowania oświetlenia nocnego. Właściciel chcący oglądać śpiącą jaszczurkę oczywiście może zastosować jakieś źródło światła, powinien jednak rozważyć, czy nie będzie to zaburzało rytmu dobowego gada.